آموزش ساخت دار قالی بافی

برای تولید فرش دستباف ، فراگیری ساخت دار قالی بافی اولین مسئله مهمی است که باید به آن توجه کرد. دار قالی که چارچوبی برای نگهداری فرش در تمام مراحل بافتن است ، انواع مختلفی دارد مانند : دار افقی ، عمودی و هوشمند ، که هر کدام از آنها در مناطقی از کشور مورد استفاده هستند.

این دارها بسته به نوعی که دارند از قطعات مختلفی مثل : سر دار ، زیر دار ، گوه ، هاف ، کوجی و فندک تشکیل شده‌اند و برای ساختن و برپایی آنها نکات مهم و مراحلی وجود دارد ؛ برای آشنایی کامل با مطالبی که ذکر شد در ادامه با ما همراه باشید.

دار قالی‌بافی و پیشینه آن

به پایه‌ای که تار و پود فرش را نگه می‌دارد و تا پایان مرحله بافتن ، قالی بر روی آن سوار است دار قالی‌بافی گفته می‌شود ؛ این پایه‌ها معمولا به شکل چارچوب هستند و از قدیم با چوب ساخته می‌شوند اما امروزه دارهای فلزی طراحی شده‌اند که کار با آنها راحت‌تر است و از استحکام بیشتری مخصوصا در مواقع جا به جایی برخوردارند.

انواع دار قالی‌بافی و کاربرد آنها

به طور کلی دارهای قالی بافی به سه دسته تقسیم می‌شوند :

دار افقی :

قدیمی‌ترین نوع دار قالی که از جنس چوب ساخته می‌شود و به صورت افقی روی زمین قرار می‌گیرد. فاصله این دار با سطح زمین حدود ۳۰ سانتیمتر است که باعث می‌شود هنرمند روی زمین بنشیند و این کار به پاها و کمر او فشار بیاورد ؛ هم‌چنین از دیگر معایب این نوع دار فضای زیادی است که از زمین اشغال می‌کند. دار افقی برای بافت اولین فرش‌ها و زیراندازها ساخته شده است.

دار عمودی :

عیوب دارهای افقی رفته رفته باعث شد تا نوع دیگری از دار به صورت عمودی طراحی شود که به صورت ایستاده بر روی زمین قرار می‌گیرد و امروزه عموما از جنس فلز ساخته می‌شود. این مدل به خاطر نوع ساختارش جای بسیار کمتری را اشغال می‌کند و هنرمند مجبور نیست حتما روی زمین بنشیند ، بلکه می‌توان پایه‌های آن را بالاتر قرار داد تا از نیمکت و حتی صندلی طبی برای نشستن استفاده شود.

دار قالی‌بافی عمودی نیز انواع مختلفی دارد و به طور کلی به سه نوع تقسیم می‌شود :

• دار ثابت : انتهای راست‌روها در این مدل دار ، حدود ۴۰ سانت در زمین فرو رفته و آن را ثابت می‌کنند ، در این دار چله‌کشی به صورت فارسی انجام شده و چله‌های اضافی روی سر دار گره می‌خورند.
• دار کرمانی (دار گردان) : در این نوع دار سر و زیر دار به وسیله اهرمی دور محور خود می‌چرخند و برای شل و سفت کردن چله‌ها از دو سوراخ که روی سر دار عمود برهم پیش‌بینی شده استفاده می‌شود ، به این صورت که اهرمی از میان یکی از آنها رد شده و با کشیدن متوالی آن تارها را سفت کرده و بالای اهرم روی پایین راست‌روها مهار می‌گردد.
• دار تبریزی : در این مدل چله‌ها به دور سر و زیر دار پیچیده شده و عمل پایین‌کشی در پشت دار صورت می‌گیرد و محل نشستن بافنده در آن ثابت است.

دار مکانیکی (هوشمند) :

بسیاری از عیوب دارهای قدیمی در این نوع دار قالی گرفته شده است و حتی آن را برای افراد معلول و نابینا قابل استفاده کرده‌اند. در این مدل به دلیل راحتی در جا به جایی تیرها ، چله‌کشی و… مدت زمان بسیار کمتری برای بافت فرش نیاز است و هم‌چنین آسیبی به هنرمند وارد نمی‌شود.

مناطق مورد استفاده انواع دار قالی

امروزه هنوز هم در بسیاری از روستاهای سنتی ایران ، دار قالی به صورت افقی و از جنس چوب ساخته می‌شود و برای بافت انواع فرش‌ها و قالیچه‌ها به کار می‌روند ، عشایر ایرانی و مناطق ترکمن‌ نشین هم هنوز برای پیاده کردن این هنر ارزشمند بر پهنه تار و پود ، از این نوع دار استفاده می‌کنند.

اما همان‌گونه که پیش از این اشاره شد ، برای جلوگیری از آسیب‌های دارهای قدیمی و رفع عیوب ، امروزه در شهرهایی از کشور که هنوز قالی دستباف رونق دارد ، مدل دارهای عمودی مورد استفاده قرار می‌گیرد و عموما از جنس فلز ساخته می‌شوند. این نوع دار در مناطق سنتی‌تر به صورت ثابت است و در مناطق آذربایجان و ترک‌نشین بیشتر از نوع دار قالی عمودی تبریزی استفاده می‌شود. دار عمودی گردان یا کرمانی نیز بیشتر در استان کرمان و منطقه‌های مرکزی ایران نظیر کاشان ، یزد و… کاربرد دارد.

اجزای تشکیل‌دهنده دار قالی بافی و کاربرد آنها

برای ساخت دار قالی بافی ابتدا لازم است با تمام اجزای تشکیل دهنده آن به خوبی آشنایی پیدا کنیم :

• سرِ دار : تیرکی افقی است که در قسمت بالای دار قرار دارد و وظیفه آن مهار کردن چله‌ها می‌باشد.
• زیرِ دار : این هم تیرکی افقی است که درست مانند سر دار چله‌ها را مهار می‌کند ، با این تفاوت که در قسمت پایینی دار قالی قرار می‌گیرد.
• راست‌روها : تیرک‌هایی عمودی هستند که زیر دار و سر دار را نگه می‌دارند و برای چله‌کشی کاربرد دارند.
• گوه : وسیله‌هایی مثلثی شکل هستند که وظیفه آنها متصل کردن زیردار و سردار با راست‌روها می‌باشد و کار شل و سفت کردن چله بر عهده آنها است ، البته این وسایل در دارهای چوبی مورد استفاده هستند و در نوع فلزی از پیچ و مهره برای این کار استفاده می‌گردد.
• فندک : تیرکی است که موازی با سر دار و با فاصله ۳۰ تا ۵۰ سانتی از آن قرار می‌گیرد و چله‌ها را مهار می‌کند ؛ در دارهای تبریزی از ابتدا تا آخر بافت بر روی دار قرار دارند اما در دار فارسی مدت زمانی که از آن استفاده می‌شود بسته به نوع و مدل فرش متفاوت است.
• کوجی : چوبی است که در وسط دار قالی قرار گرفته و با کمک نخ کوجی چله‌های پایین را مهار می‌کند و با این کار از کج شدن فرش جلوگیری می‌کند.
• هاف (دارتی) : چوب‌های متحرکی هستند که در لابه‌لای چله‌ها قرار دارند و از زیر سر دار تا پشت کوجی محدوده حرکت کردن آنها است ؛ حفظ و تنظیم فاصله زیر و رو میان چله‌ها بر عهده هاف است که این کار را با حرکت به سمت بالا و پایین انجام می‌دهد و پودکشی را آسان می‌کند.

مراحل ساخت دار قالی بافی

اکنون که با اجزای کلی دار فرش‌بافی آشنا شدید ، با ما همراه باشید تا مراحل ساختن دار قالی بافی و مونتاژ آن را یاد بگیرید :

• کنترل و تعیین جنس دار :

چون چارچوب ، قسمت اصلی دار قالی است باید ابتدا جنس آن را تعیین کنید که در گذشته چوب بوده و اکنون بیشتر از جنس فلز ساخته می‌شود و بهتر است تیرک‌های چارچوب از جنس آهن سیاه باشند. شکل زیر دار و سر دار چه لوله‌ای باشد یا به صورت قوطی، برای جلوگیری از لغزیدن چله‌ها و سابیده شدن نخ با فلز باید قبل از چله‌کشی لا کاغذ یا پارچه پوشانده شود. این قسمت‌ها نباید هیچ برآمدگی یا ناصافی داشته باشند.

• مقاومت سر و زیر دار و راست‌روها :

نسبت به اندازه فرش و تعداد گره‌ها ، مقاومت تیرک‌های سر و زیر دار و راست‌روها باید متناسب انتخاب شود تا از خم شدن و شکستن آنها جلوگیری شود. این تناسب در دارهای چوبی حساسیت بیشتری دارد و باید از چوب خشک و سالم استفاده کرد ؛ چوب روسی برای این کار بهترین انتخاب است.

• اتصالات :

پیچ‌ها باید از نوع مناسب انتخاب شوند چون محل اتصال راست‌روها و سر و زیر دار هستند و حتما باید روغن‌کاری و روان شده باشند و واشر زیر آنها پیش‌بینی شود. در نوع چوبی نیز گوه‌ها باید از چوب صیقلی و مقاوم استفاده کنید.

• کنترل قرارگیری تیرک‌ها :

بعد از متصل کردن اجزای اصلی باید کنترل کنید که تیرک‌های دار کاملا عمود و صاف باشند و هیچ‌گونه لقی نداشته باشند.

• محل نشستن بافنده :

طول صندلی یا نیمکت باید هم عرض دار باشد و قابلیت تنظیم به بالا و پایین داشته باشد و طوری پیش‌بینی شود که بافنده بتواند پای خود را جمع یا آویز نماید.

• تنظیم فاصله سر و زیر دار :

قبل از اینکه چله‌کشی کنید باید فاصله سر دار و زیر دار در تمام طول آن به صورت یکسان تنظیم شود و برای شل و سفت کردن دار از طریق پیچ‌ها و مهره‌ها باید فضای کافی در نظر بگیرید.

• تنظیم فاصله ستون‌ها :

برای آسان شدن پودکشی و داشتن کنترل بر تار و پود فرش ، فاصله راست‌روهای دار شما باید از عرض چله‌ها ۱۰ تا ۱۵ سانت بیشتر باشد.

• محل نصب :

سطحی که دار بر روی آن برپا می‌شود بهتر است تا حد ممکن تراز باشد و دار به صورتی نصب شود که نور طبیعی یا مصنوعی از پشت چله‌ها به چشم بافنده نتابد.

• رعایت ایمنی :

در تمام مراحل نصب و ساخت دار قالی بافی باید تمام اصول ایمنی برای پیشگیری از صدمه دیدن رعایت شوند ، نکاتی نظیر : استفاده از کلاه و دستکش ایمنی ، پیشگیری از سقوط اجزای دار در هنگام نصب و بعد از نصب با محکم کردن اتصالات ، به کارگیری صحیح ابزار و…

منبع : ویکی‌پدیا ، دانشنامه آزاد