فرهنگ چندهزار ساله ایرانیان و تمدن‌های باستانی ، عزت و شکوهی است که هر ایرانی به آن می‌بالد و در هر کجای جهان باشد در پس ذهنش به آن افتخار می‌کند. تمدنی که با شهرسازی و شعر و ادب و فرش بافی و غیره و غیره شناخته می‌شود ؛ عظمت پیشینیان را به رخ جهان ماشینی امروز می‌کشند و یادآور مردمانی هستند که روزی فکر و روح خودشان را رج به رج و آجر به آجر به آثار فاخر تبدیل کرده‌اند تا ما بتوانیم سرمان را بالا بگیریم و بگوئیم ایرانی هستیم. ایرانی سرفراز و استوار در دل تاریخ با مردمانی که هنر را فهمیده‌اند و زیبایی انسان بودن را در دل آثارشان به ودیعه گذارده‌اند. فرش دستباف و طرح و نقش شکارگاه یکی از همان آثار خارق‌العاده است.
هنری که نه تنها برای مفروش کردن فضای خانه بلکه چون دفتری برای به تصویر کشیدن درد دل مردمان کهن به وجود آمده است. فرش دستباف کتابی است که اگر ورق بزنیم در لابه‌لای ورقه‌های آن ، سبک و سیاق زندگی پیشینیان را مشاهده می‌کنیم. چنان که انگار نقوش و طرح‌ها زنده‌اند و روز به روز و واقعه به واقعه تاریخ را برایمان روایت می‌کنند.
فرش دستباف انواع و اقسام طرح‌ها را دارد. از طرح و نقش شکارگاهی گرفته تا طرح ترکمن ؛ از طرح شاه‌عباسی گرفته تا اسلیمی ؛ از بته‌جقه تا طرح درختی. طرح‌هایی که با رنگ‌ها درمی‌آمیزند و هر کسی را مسحور خود می‌کنند. انگار قصه‌ای را از دل تاریخ روایت می‌کنند یا اصلا بیننده را به گذشته و اصالت خودش برمی‌گرداند.
در این مقاله قصد داریم به توصیف یکی از دل‌نشین‌ترین و خوش ذوق‌ترین طرح‌های فرش ایرانی ، یعنی طرح شکارگاه فرش دستباف بپردازیم.
طرح و نقش شکارگاه
بحث راجع‌به انواع طرح و نقش فرهنگ انتها ندارد. می‌شود ساعت‌ها در مورد طرح‌های باستانی قبل از اسلام و طرح‌های اسلیمی بعد از اسلام صحبت کرد. از طرح‌های محرابی گفت و از طرح محرمات شنید. طرح‌های اقوام و فرهنگ‌های مختلف ایران که درازایی به قدمت تاریخ ایران دارد. از طرح فرش مردمان کردنشین گفت تا هنر دست مردم بلوچ. از گره به گره فرش بافته دست زنان شمالی گفت تا رج به رج فرش گرم مردمان خون‌گرم جنوب.
اما قرار است به طرح و نقش شکارگاهی بپردازیم. زمینه طرح شکارگاهی فرش ، جنگل یا بیشه‌زار است که تصاویر حیواناتی نظیر آهو ، گوزن ، خرگوش و حتی حیوانات وحشی بر آن نقش بسته است. حال می‌تواند تصویر صیاد یا شکارچی مشغول به صید در آن باشد یا نباشد. شمای کلی از طرح شکارگاهی گیاهان بیشه و حیوانات هستند و تصویر شکار انسان یا حیوانات را نشان می‌دهد. دلیل بافت فرش به این سبک و سیاق را باید در زندگی نیاکان جست‌وجو کرد که به آن هم خواهیم پرداخت.
روایت تاریخی طرح و نقش شکارگاه
بر طبق شواهد و اسناد تاریخی ، در زمان هخامنشیان باغات و دشت‌ها سرسبز بوده و گونه‌هایی زیادی از حیوانات در آن می‌زیسته‌اند. اعتقاد هخامنشیان در آن زمان این بود که این باغات و مراتع مقدس هستند و احترام زیادی برای آن قائل بودند. هخامنشیان مراتعی را که دارای روئیدنی‌های فراوان و شکارهای بسیار بود ، شکارگاه خود قرار دادند و روزی خود را از دل آن به دست می‌آوردند. شاید به این دلیل است که آن را مقدس می‌شمردند. علاقه پادشاهان و بزرگان هخامنشی به شکار در مراتع و نوع اعتقادات مردم آن زمان باعث شد که این سنت جایی در میان نقوش فرش برای خود باز کند و سالیان سال هم پابرجا بماند و اکنون به دست ما برسد.
طرح‌های به کار رفته در طرح شکارگاهی
باورهای مردم و واقعیات موجود باعث می‌شد تا هنرمند فرش باف آثار خود را بر پایه آنها بیافریند. یعنی هنرمند یا واقعیت را موبه‌مو در طرح خود می‌آورده و یا اینکه به خیال و باورهای خودش آن را می‌پرورانده و شاخ و برگ میداده است.
دقت و کاوش در طرح و نقش شکارگاهی فرش ، انسان را متوجه چند نکته می‌کند. اول اینکه لباس صیادان دربردارنده این نکته است که معمولا اشراف و پادشاهان برای شکار به شکارگاه می‌رفتند و نه مردم عادی. ضمن اینکه آلات و وسایل شکار مثل نیزه یا تیروکمان یا… را هم به تصویر می‌کشد.
تراکم و انواع گیاهان تصویر هم گویای این حقیقت است که بارندگی در این مراتع در قدیم زیاد بوده و آب‌وهوا هم مطبوع و خوشایند رویش گیاه بوده است.
مقایسه نقش شکارگاه قدیم و جدید
می‌توان طرح و نقش شکارگاهی قدیم و جدید را مقایسه کرد و تفاوت‌های آن را پیدا کرد. به طور مثال در طرح و نقش شکارگاهی صفوی ، شخص صیاد که پادشاه صفوی بوده است به طور واضحی به تصویر درآمده است. تاج و وسایل زینتی مخصوص پادشاهان صفوی گواه این مدعا است. ضمن اینکه در برخی از طرح‌ها جمعیت خدم و حشم و ندیمان و آشپزان و همراهان پادشاه هم مشخص است که ما در طرح‌های جدید آن را نمی‌بینیم.
انواع جدید طرح و نقش شکارگاهی تحت تاثیر عواملی مثل مینیاتور قرار گرفته‌اند و از آن حالت سنتی فاصله پیدا کرده‌اند. ضمن اینکه در این طرح‌ها مناظر از حالت دشت و مرتع خارج شده‌اند و شکل کوهستانی به خود گرفته‌اند.
انواع فرش با طرح و نقش شکارگاه
طرح و نقش شکارگاهی را با انواع دیگر طرح و نقش فرش درآمیخته‌اند و حالتی بینابینی زیبایی پیدا کرده است. در این میان طرح و نقش شکارگاه سراسری ، طرح و نقش شکارگاه ترنج‌دار ، طرح و نقش شکارگاه درختی و … را می‌توانیم مثال بزنیم که آمیخته‌ای از طرح و نقش شکارگاه با سایر طرح‌های فرش هستند.
در ماهیت خود طرح و نقش شکارگاهی هم تفاوت‌هایی دیده می‌شود که هریک بیانگر حالتی یا مفهومی هستند. مثلا طرح شکار پادشاهان با شکار حیوانات وحشی متفاوت بوده و مفاهیم خود را دارد. حضور چند انسان در تصویر که یکی شاخص‌تر از بقیه است و با لباس شاهانه آراسته شده است ، تصویر شکار پادشاهان دوره‌های مختلف با درباریان و نزدیکان است.
اما نوع دیگری هم وجود دارد و آن هم تصویر حمله حیوانات وحشی به صید است. از شاخص‌ترین این نوع طرح ، تصویر حمله شیر به گاو است. این نقش که «گرفت‌وگیر» هم نامیده می‌شود و در تصاویر تخت‌جمشید هم مشخص است ، نمایانگر حضور حیوانات در فردوس‌های باستانی است. اصالت هخامنشی طرح و نقش شکارگاه از این نوع طرح مشخص می‌شود. البته با گذشت زمان تصویر شیر به ببر یا پلنگ تغییر کرده است و اصالت خود را از دست داده است.
امروزه فرش‌های ماشینی با طرح و نقش شکارگاهی تولید می‌شود که هر چند اصالت فرش دستباف را ندارند اما کیفیت قابل قبول و قیمت مناسب‌تری دارند. برای کسانی که تمدن ایران برایشان اهمیت دارد و یا کسانی که به دنبال طرح متفاوتی نسبت به طرح‌های روتین بازار هستند ، طرح و نقش شکارگاهی پیشنهاد خوبی است. قیمت این نوع فرش با توجه تراکم ، شانه ، جنس و ابعاد فرش متنوع است و برای توان‌های مالی مختلف گزینه مناسب است.
