گبه انواعی از زیرانداز میباشد و همچون فرش بافی ارزش هنری بسیاری نیز دارد بطوریکه امروزه در همه جای دنیا طرفداران بیشماری را به خود جلب کرده. برخی از محققان دلیل نامگذاری این قالیچه با عنوان گبه را ضخیم بودن و کاربرد آن در حفاظت نسبت به عوامل مختلفی چون سرما میدانند. میتوان گفت تاریخچه پیدایش و تولید گبه به زمان انسان‌های اولیه برمیگردد چراکه آنها در ابتدا از پوست حیوانات مختلف به عنوان زیرانداز خود استفاده می‌کردند و به مرور زمان و با کسب تجارب توانستند از پشم حیوانات اهلی نخستین زیراندازهای تار و پودی را تولید کنند که یکی از آنها گبه میباشد.
گبه که به قالیچه خرسک نیز معروف است از جنس همان قالی میباشد با این تفاوت که در اندازه های کوچکتر و با پرزهایی بلندتر تهیه میشود و عمدتا هنر دست عشایر مناطق مختلفی چون بوشهر ، شیراز ، خراسان و … میباشد و در واقع جزو سرمایه اصلی این مردم محسوب میشود. لازم به ذکر است استان فارس با قدمتی ۱۵۰ ساله در زمینه گبه بافی را میتوان از پیشگامان این هنر در ایران دانست. این منطقه شامل ایل نشینانی چون ایلات قشقایی ، خمسه ، ممسنی و بختیاری میباشد و میتوان با جرات گفت که گبه های بافت ترکان قشقایی فارس از بهترین هاست بطوریکه در خارج از کشور نیز از اعتبار خاصی برخوردار میباشد.
از دیگر مراکز مهم بافت گبه می توان از دو گنبدان ، باشت ، تل گر ، چشمه بلقیس ، ده شیخ و چرام در شهرستان کهکیلویه ، ده علیا و ده سفلی علیا ، برازجان و حوزه های روستایی شول و ده کهنه از استان بوشهر نام برد.
نوع بافت و مشخصات
از تفاوتهای اصلی گبه با فرش یا قالی را میتوان در عواملی دانست چون سایز ، بلندی پرزها که بعضا به یک سانتیمتر هم میرسد ، شمار پود بیشتری که در آنها به کار می‌رود که البته خود عاملی برای نرم بودن گبه ها نیز محسوب میشود.
خوشبختانه یکی از عواملی که سبب شده گبه ها را بتوان در انواع مختلف طرح و نقش یافت ، نقش پردازی سنتی و ذهنی بافندگان آن است چراکه در بافت این نوع از زیر انداز ها هیچ گونه نقشه ای وجود ندارد و هر بافنده ای هرآنچه در ذهن خود دارد را به مرحله اجرا در می آورد به همین علت با جرات میتوان گفت اگر میلیون‌ها گبه را در کنار هم قرار دهید باز هم محال است در بین آنها دو گبه با مشخصاتی کاملا یکسان پیدا کنید همین نکته نیز از دیگر مشخصه های با ارزش هنری این کالا میباشد.
این نوع قالی عمدتا به شکل فارسی باف و بر روی دار های زمینی بافته میشود ؛ با این حال ممکن است گاهی و در بعضی مناطق به روش ترکی باف نیز تهیه شوند. با وجود تنوع زیاد طرح و رنگ در گبه ها با این حال میتوان گفت زمینه گبه های تولیدی مناطق مختلف ایران اکثرا دارای رنگ های روشن نظیر سفید ، کرم یا شیری میباشد. بافت گبه معمولا به وسیله‌ی پشم خودرنگ مخلوط با موی بز صورت میگیرد. این پشم‌ها پس از شستشو ریسیده و تابیده میشود و سپس برای بافت مورد استفاده قرار میگیرند.
انواع طرح و نقش گبه
با وجود اینکه در گبه هیچ طرح از پیش تعریف شده‌ای وجود ندارد با این حال شاید بتوان گفت یکی از نقش های اصلی گبه های ایرانی را طرحی به نام “کم” تشکیل میدهد. اصطلاح محلی “کم” در واقع متشکل از یک مربع مستطیل و یک ردیف لوزی در وسط آن میباشد که رئوس هر یک از لوزی‌ها ، به رئوس لوزی‌های دیگر متصل است. گبه های اولیه ای با توجه به اینکه برای نیاز و مصارف شخصی تولید میشدند عموما ساده و بدون نقش بودند اما به مرور زمان و با تجاری شدن این کالا بافندگان آن با الهام گرفتن از عواملی چون طبیعت ، آمال و آرزوهایشان به ایجاد طرح های متنوعی دست زدند.
انواع طرح‌های گبه
طرح شیر
طرح شیر را میتوان یکی از عمده نقش های مشترک بین بافندگان مناطق مختلف دانست.
طرح خشتی یا قابی شکل
این طرح یکی از کابردی‌ترین نقش‌های گبه میباشد که بیشتر هم بین بافندگان فارس و بختیاری رواج داشته. اساس این طرح را قاب‌هایی منظم تشکیل میدهد که هر یک از قابها به صورت جداگانه طرحی هماهنگ با قاب‌های دیگر میسازد.
طرح حوض گبه
این طرح شکل ترنجیست که در وسط کار آمده و در واقع یک گل را تداعی میکند که از اطراف آن گل‌ها و غنچه‌هایی دیگر گسترش یافته است.
طرح گل گبه
نقش گل رز در گبه به طرح گل گبه معروف است.
طرح ایلاتی
این طرح نشات گرفته از طبیعت محل زندگی عشایر است که از نظر ظاهری ، اغلب در میان قاب‌های لوزی ، دایره ، مربع ، مستطیل و بیضی شکل قرار دارد و هر کدام از این قابها با طرح‌های اصیل ایرانی مزین شده‌اند.
طرح درخت
در تاریخچه کهن ایران همواره درخت جایگاه مهمی داشته و در میان همه آنها ، درخت سرو به عنوان نمادی از شادی و درخت بید مجنون بعنوان نمادی از غم و اندوه بیشترین کاربرد را داشته و دارد.
طرح راه راه
همانطور که از نام این طرح پیداست متشکل است از راه هایی که اغلب بصورت عمودی و اریب هستند.
طرح خانه در هم
این طرح مفهومی عرفانی در دل خود دارد و در واقع بین خانه هایی در هم ، تصویری از مراحل زندگی از آغاز پیدایش تا پایان آن که رسیدن به گوهر ذات و وجود است را نشان میدهد.
طرح کف ساده
میتوان گفت این گبه ها ی ساده به نوعی خانه های محقر روستاییان و زمین بی محصول آنها را به تصویر میکشد.
تفاوت گبه‌های قدیمی و جدید
در قدیم گبه ها همگی خود رنگ بوده‌اند به این معنی که پشم گوسفندانی که در بافت آنها به کار برده میشد بدون تغییر رنگ استفاده میشدند ؛ این پشم ها اغلب به رنگهای طبیعی سیاه ، سفید و خاکستری بودند که بنا بر روحیه ی بافنده به کار گرفته میشدند. برای مثال اگر بافنده حال خوبی میداشته از رنگ سفید بیشتر استفاده میکرده و بلعکس در حالت ناراحت بیشتر رنگ سیاه را به کار میبرد. با گذشت زمان بافندگان با استفاده از رنگهای گیاهی و طبیعی گبه هایی رنگین تر و متنوع تر را ارائه کردند. اما امروزه برای سرعت بخشیدن به پروسه ی بافت گبه از رنگهای شیمیایی برای رنگ دادن به پشم ها استفاده میکنند.
عالی بود لذت بردم