فرش ، به خصوص فرش دستباف یکی از اصلی‌ترین اجزای فرهنگ ایرانیان است و همیشه ارزش بسیار بالایی در جامعه داشته است. تقریبا خانه‌ای را در ایران پیدا نمی‌کنید که فرش نداشته باشد. همین ارزش بالا موجب شده است تا صنعت فرش نیز در ایران سابقه‌ای بسیار طولانی داشته باشد. هر شهر در ایران بسته به فرهنگ ساکنان آن منطقه به نوعی برای خود فرش می‌بافند و روش‌های گوناگونی برای این کار دارند. همین تنوع و ظرافت باعث شده تا فرش ایرانی شهرت جهانی داشته باشد؛ اما یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین نوع از بین تنوع فرش‌های ایرانی، فرش مشهد است. فرش زیبای مشهد بازتاب بسیار خوبی از فرهنگ و تاریخ شهر مقدس و زیبای مشهد است و بسیار چشم‌گیر است.
تاریخچه فرش مشهد
فرش زیبای مشهد تاریخی به نسبت طولانی دارد و اولین نشانه‌هایی که از آن دیده شده در دوره صفوی بوده است. درست است که نمی‌توانیم تاریخ دقیقی برای تاریخچه فرش زیبای مشهد تعیین کنیم اما طبق نوشته‌ها و مدارک اولین فرش منسوب به مشهد بین سال‌های ۹۹۹ الی ۱۰۳۸ هجری قمری به وجود آمده است. قدیمی‌ترین نوع فرش تاریخی مشهد که حدود پنج صده قدمت دارد نوعی فرش نماز (سجاده) است که توسط شاه طهماسب به سلیمان باشکوه هدیه شده است. این فرش‌ها در سه درجه کیفیتی در کارگاه سلطان ابراهیم میرزا، فرزند سام میرزا و برادرزاده شاه طهماسب، ساخته می‌شده است.
یکی از انواع درجه یک آن تا دو سال پیش در لندن بود و به اعتقاد برخی در حال حاضر در اختیار کلکسیونر معروف، شیخ سعود آل ثانی قطری، است. تعدادی از نمونه‌های درجه دوم و سوم هنوز در موزه توپکاپی موجود می‌باشند. در قرن ۱۹ و ۲۰ فرش‌های مشهد تا حدی محبوبیت پیدا کرد که تبدیل به یکی از محصولات صادراتی ایران شد؛ اما این تنها صادرات نیست که نشان دهنده محبوبیت این نوع فرش است. بلکه در داخل ایران نیز بشاری از مردم از این نوع فرش، یعنی فرش مشهد استفاده می‌کردند.
مواد اولیه
یکی از ویژگی‌های بسیار مهم در فرش مشهد این است که هیچ نوع صرفه‌جویی در مصرف مواد اولیه نمی‌شود و از با کیفیت‌ترین آنها استفاده می‌شود. نخ پنبه یکی از اصلی‌ترین اجزای این فرش است که تار و پور این فرش‌ها را تشکیل می‌دهد. از این نظر که نخ پنبه‌های استفاده شده در فرش زیبای مشهد بسیار با کیفیت است، ماندگاری و کارکرد فرش بالا می‌رود. کرک‌های فرش‌های مشهد نیز از پشم تشکیل می‌شود.
پشم‌ها در این فرش به شدت صیقل داده می‌شوند تا از هیچ نوع ضمختی نداشته باشند و از سوی دیگر رنگ را بهتر به خود جذب کنند. اکثر فرش‌های مشهد تنها از این دو ماده اولیه تولید می‌شوند؛ اما گاهی، به خصوص در نمونه‌های تاریخی و قدیمی‌تر، مشاهده می‌کنیم که در تولید فرش تاریخی مشهد از ابریشم نیز استفاده می‌شود. ابریشم کمک می‌کند تا فرش بافت نرم‌تر و لطیف‌تری داشته باشد. از طرف دیگر ابریشم بسیار براق است و جلوه بسیار زیبایی به فرش خواهد داد.
طراحی فرش مشهد
فرش مشهد ویژگی‌های ظاهری بسیار خاص و جذابی دارد و می‌تواند به راحتی تمام علاقمندان به هنر را جذب زیبایی‌های خود کند. در نقش‌ها و طرح‌های این فرش معمولا از گل‌های درشت شاه عباسی که ساقه‌های نازک و کم عرض نشسته‌اند استفاده می‌شود؛ اما این طرح‌های طبیعی تنها طرح‌هایی نیستند که در این فرش دیده می‌شوند. بلکه یکی دیگر از ویژگی‌های بسیار مهم فرش مشهد، طرح لچک ترنج که نوشته‌هایی در حاشیه آنها وجود دارد، است. دیگر طرح‌های اصیل ایرانی نیز در این فرش نقش بازی می‌کنند.
به عنوان مثال گلفرنگ و طرح ربعی سعدی نیز جزو طرح‌ها و نقش‌هایی است که در فرش مشهد موجود است. طرح‌های قدیمی فرش تاریخی مشهد از لحاظ ساختار بسیار شبیه به سبک خاص طرح‌های اصیل هراتی است که نمونه‌های از آن منسوب به هرات هنوز هم در دوره ما باقی‌مانده است. امروز نیز کاربرد این شیوه به خصوص در طرح‌های افشان و لچک و ترنج با حاشیه‌های کتیبه‌ای در تولیدات شرکت فرش آستان قدس رضوی دیده می‌شود و انواع طرح‌های گل فرنگ نیز چند سالی است که در مشهد رواج یافته است.
در فرش‌های مشهد از رنگ‌های جذابی استفاده می‌شود. رنگ قرمزدانه که به صورت طبیعی و از بدن جانوران به عمل می‌آید، در رنگ‌بندی فرش زیبای مشهد بسیار به چشم می‌خورد. رنگ عنابی نیز بسیار رایج بوده و علاوه بر آن، انواع رنگ‌های سبز، آبی و سرمه‌ای نیز در رنگ‌بندی این فرش حضور دارند.
ویژگی‌های بافت
یکی از مهم‌ترین نکات در فرش‌های مشهد، نوع بافت ویژه آنها است. گرچه گره فارسی متداول‌تر است اما نوع بافت فرش مشهد ترکیبی از دو نوع بافت فارسی و ترکی باف است. همین بافت موجب می‌شود تا استحکام فرش‌های مشهد تا حد زیادی افزایش پیدا کند. دارهای فرش بافی نیز همگی از نوع عمودی و ثابت هستند. رایج‌ترین ابعاد برای فرش‌های مشهد، فرش‌های ۶ متری، ۱۲ متری و ۱۵ متری هستند؛ اما شما می‌توانید فرش مشهد را در ابعاد گوناگونی خریداری کنید. تنوع ابعاد برای فرش مشهد چندان بالا است که شما حتی می‌توانید فرش‌هایی با مساحت بالای ۱۰۰ متر نیز پیدا کنید. پود کشی نیز در فرش مشهد به صورت دو پود است و در گروه فرش‌های لول بافت قرار می‌گیرد. این موضوع نیز به سفتی و استقامت کمک شایانی می‌کند.
اکثر فرش‌های مشهد دارای رج‌شماری بین ۳۰ تا ۳۵ و در موارد نادر تا ۴۰ رج دارند؛ اما اگر تاریخ فرش مشهد جستجو کنیم می‌توانیم فرش‌هایی بسیار زیبا و با رج‌شمار ۱۳۰ نیز پیدا کنیم. بسیاری از نمونه‌های قدیمی فرش‌های معروف عمواوغلی وجود دارد که رج‌شمار‌هایی مثل ۱۳۰ رج دارند. شیرازه بافی در این فرش نیز مثل رج‌شمار آن در طول تاریخ دستخوش تغییراتی شده است. عمل شیرازه بافی در فرش مشهد تا همین ۵۰ سال پیش همزمان با بافت فرش انجام می‌شد، اما از آن پس تا امروز شیرازه بافی فرش‌ها به بعد از تکمیل بافت موکول شده است. گلیم بافی نیز به سبک فارسی است و بر دارفرش‌های عمودی و ثابت انجام می‌شود.
فرش مشهد در آستانه جهانی شدن
یکی از مشکلاتی در راه فرش مشهد قرار داشت سوء استفاده کشورهای دیگر از طرح‌های بسیار زیبای فرش‌های مشهد بود. کپی برداری های بی حد و حساب فرش‌بافان کشورهای خارجی از طرح و نقش فرش‌های مشهد و کاشمر و از دست رفتن بازارهای جهانی برای تولیدکنندگان این نوع فرش، دست اندرکاران را بر آن داشت تا غبار تقلید را از فرش منطقه شرق کشور بزدایند و نام تجاری آن را در جهان به ثبت برسانند. به همین دلیل اداره کل حمایت از مالکیت صنعتی وزارت صنعت، معدن و تجارت با توجه به نقش اساسی مالکیت فکری و صنعتی و نقش تعیین کننده آن در توسعه اقتصادی کشور، ثبت جهانی طرح و نقش فرش دستباف مشهد و کاشمر را برای دریافت نشان تجاری جهانی در حال بررسی دارد.
مهم‌ترین مراکز و اساتید فرش‌بافی در مشهد
فرش‌های زیبای مشهد در مناطق مختلفی از این شهر بافته می‌شوند، اما بخش‌هایی از شهر مشهد وجود دارد که تاثیر بسیاری در پیشرفت فرش مشهد گذاشته‌اند. برای مثال می‌توانیم به طرقبه، شاندیز، زشک، نوغند، جاغرق اشاره کنیم. این مناطق بهترین میزبانان برای فرش مشهد بوده‌اند و فرش‌های بسیار زیبایی را ارائه کرده‌اند؛ اما در این میان نمی‌توانیم از تاثیر فراوان اساتید فرش‌بافی مشهد صرف نظر کنیم زیرا بدون وجود شاهکارهای آنها فرش مشهد هرگز به این نقطه نمی‌رسید. اساتیدی مثل محمد عمواوغلی، علیخان عمواوغلی، محمد ابراهیم مخملباف، عباسقلی صابر، حاج غلامرضا اخوان ساج و از طراحان معروف علیپور، میرزا حسن طرحچی، عبدالحمید صنعتکار که آثار بسیار گرانبهایی در این زمینه خلق کرده‌اند.
اما شاید پیشکسوتان فرش بافی مشهد، برادران عمواوغلی باشند. بارزترین مشخصه فرش‌های عمواوغلی، ریزبافت بودن و دقت بسیار زیاد این فرش‌ها می‌باشد. استفاده از رنگ‌های طبیعی و سنتی، هارمونی بی‌نظیر طرح و رنگ و ظرافت آن، از عواملی هستند که فرش عمواوغلی را زبانزد کرده است. جالب است که یکی از این فرش‌ها امروزه در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود.
مزایا و معایب فرش مشهد
همان‌گونه که از ابتدای این مطلب اشاره کردیم فرش زیبای مشهد ویژگی‌ها و مزایای بسیاری دارد. از طراحی‌های زیبا گرفته تا استفاده از مواد اولیه بسیار با کیفیت که همگی باعث می‌شوند فرش مشهد شهرت بسیار زیادی پیدا کند. تمام این ویژگی‌ها کمک می‌کنند تا کار آیی و استقامت فرش مشهد به شدت افزایش یابد و گزینه بسیار خوبی برای خرید باشد.
از طرف دیگر طرح‌های فرش‌های مشهد آن‌چنان زیبا است که هر کسی را مجذوب خود خواهد کرد؛ اما باید بدانید که فرش مشهد یک عیب بزرگ هم دارد؛ الیاف پشمی در فرش مشهد به شدت صیقل داده می‌شوند تا رنگ را به خوبی جذب کنند و بسیار شفاف باشند؛ اما این موضوع باعث می‌شود که پشم‌های فرش مشهد نسبت به فرش‌های دیگر زودتر فرسوده شوند. البته امروزه با تکنولوژی‌های موجود دیگر نیازی نیست تا الیاف پشمی تحت فشار قرار بگیرند و می‌توان به سادگی آنها را رنگ آمیزی کرد.
در این مطلب سعی کردیم تا به معرفی فرش زیبای مشهد بپردازیم و شما را بیشتر با این هنر ایرانی آشنا کنیم. امیدواریم که با مطالعه این متن فرش زیبا و تاریخی را بهتر شناخته باشید.
منبع : ویکی‌پدیا ، دانشنامه آزاد