همانطور که میدانید فرش و هنر فرشبافی در ایران از هنرهای بسیار غنی و با ارزش محسوب شده بطوریکه سالیان مدیدی است که از نقش و طرح های موجود در فرش ایرانی در زمینه های مختلفی چون انواع دکوراسیون ، طراحی لباس و معماری بهره گرفته شده.
یکی از رشته های هنری که پیوندی همیشگی با هنر فرش دارد را میتوان هنر معماری دانست ، در واقع هیچگاه نمیتوان معماری و هنر فرشبافی را به خصوص در ایران از یکدیگر جدا نمود ، به شکلی که تمامی نقوش و طرح های کار شده در فرش های ایرانی را میتوان در جای جای معماری ایرانی و اسلامی مشاهد کرد ، این نقوش در معماری به جزییاتی همچون تزئینات تبدیل شده است.
همین نقوش و طرح ها را میتوان با کمی تغییر با معانی مذهبی در معماری های اسلامی نیز یافت. در واقع میتوان گفت تاثیر استفاده از نقوش فرش در معماری را از دیرباز تا کنون و در معماری های معاصر نیز میتوان به خوبی مشاهده کرد.
بیشترین نقوش فرش هایی که در معماری از آنها الهام گرفته شده است را میتوان به فرش هایی با طرح های اسلیمی ، بته ای ، گلدانی و افشان مربوط دانست استفاده از آنها در معماری سنتی و اسلامی توانسته جلوه هایی دوچندان خاص تر و زیباتر به این بناها ببخشد.
در ادامه میخواهیم به توضیحاتی در خصوص پرکاربردترین نقوش فرش در معماری بپردازیم :
طرح اسلیمی و معماری
میتوان گفت طرح های اسلیمی را به دلیل وجود جوانه به این نام میشناسند البته لازم به ذکر است که این طرح ها با گذشت زمان گسترش یافته و به انواع مختلفی تقسیم شدند مانند اسلیمی شکسته ، اسلیمی ترنجدار ، اسلیمی بندی ، اسلیمی دهان اژدر ، اسلیمی لچک ترنج و …
در کل طرح های اسلیمی از شاخه های دورانی که مابین برگ ها قرار دارند و همچنین جوانه هایی در نقاط مختلف که به اسلیم معروفند ، تشکیل میشود که در واقع این شاخه ها را تجرید یافته طرح درخت میدانند.
بهترین آثار معماری الهام گرفته از این طرح را میتوان آرامگاه حکیم عمر خیام دانست که در سال ۱۳۳۸ توسط شخصی به نام هوشنگ سیحون طراحی شده است. در این بنای دیدنی یک دایره در کف وجود دارد که به ۱۰ قسمت تقسیم شده و برج یادبود بر این ۱۰ پایه بنا شده ، عدد ۱۰ در واقع اولین عدد دو رقمی و پایه ی بسیاری از اعداد دیگر میباشد ، از هریک از این پایه ها دو تیغه مورب به طرف بالا حرکت کرده به ترتیبی که با تقاطع آنها حجم کلی برج در فضا ساخته می شود ، در نهایت نیز برخورد تیغه ها با هم ده لوزی بزرگ می سازند که با کاشی کاری پر میشود.
طرح گلدانی و معماری
در این طرح همانطور که از نامش پیداست شکل گلدان هایی با اندازه های مختلف به چشم می خورد ، این طرح ممکن است متشکل از یک گلدان بزرگ باشد و یا چند گلدان کوچک که بطور متقارن در اطراف متن و یا دنبال هم سرتاسر متن فرش را در بر گرفته باشد.
درست مانند سایر طرح ها این طرح نیز به انواع مختلفی چون گلدانی محرابی ، گلدانی ختائی ، گلدانی یکطرفه ، گلدانی سراسری و انواع دیگری دیده میشوند. استفاده از این طرح را نیز در آثار معماری زیادی میبینیم.
طرح افشان و معماری
سبک طراحی افشان فاقد هرگونه ترنج ، لچک ، قاب و یا هرگونه عنصر بارزی است که نیروی بصری بیننده را به خود جذب نماید ، در واقع تمامی طرح ها مانند گل و برگ و شاخه ها در این طرح به گونه ای چیدمان میشوند که هیچ تمایز و برتری نسبت به یکدیگر نداشته باشند ، میتوان گفت از نگاه بیننده گویی طراح بدون هیچ برنامه و طرح قبلی ای این نقوش و گل ها را در سطح فرش پراکنده است به همین علت حس پیدایش از یک منبع و مبدا نامعلوم را القا میکند.
الگو برداری و الهام از طرح افشان در معماری سبب به وجود آمدن تغییرات پی در پی در سبک های معماری و همچنین ساخت خانه های مدرن با فضاهای محدود و حتی عجیب شده است ، لازم به ذکر است در اکثر طرح های افشان اندازه گل های اصلی بزرگتر است که این مساله باعث بزرگنمایی بیشتر و عظمت و گستردگی بیشتر فضا و مکان مورد نظر نیز میشود.
طرح بته ای و معماری
به احتمال زیاد همه ایرانی ها با این طرح آشنا هستند ، طرح بته ای در واقع تجرید یافته درخت سرو میباشد و بیشتر آنها را به شکل بته هایی سرکش که به بته جقه معروفند میبینیم. این بته جقه ها به انواع مختلفی چون بته جقه ، بته خرقه ای ، هشت گل ، بته لچک ترنج ، بته افشاری ، بته ترمه ، بته کردستانی یا هشت بته و انواع بسیار متنوع دیگری دیده میشوند.
بهترین اثر معماری برگرفته از این طرح را میتوان آرامگاه کمال الملک دانست ، این بنا در سال ۱۳۴۲ و به دست هوشنگ سیحون طراحی شده است. حجم این بنا از قوس هایی متقاطع که بر رئوس اقطار مربع زده شده اند به وجود آمده که این قوس های متقاطع ، تاق های چهار بخشی را تداعی میکنند ، این بنا شباهت زیادی به آرامگاه عطار دارد با این تفاوت که کاشی کاریهای آن تماما الهام گرفته شده از طرح های بته ای میباشد.
در نهایت باید توجه داشت که اگر بتوان بصورت هوشمندانه ای از طرح و نقوش فرش های ایرانی در معماری بهره برد میتوان به دستاوردهایی بسیار زیبا و پر مغز دست یافت ، میتوان گفت همین امر سبب شده که از گذشته تا کنون آثار با ارزشی در زمینه معماری پدید آید که مایه افتخار همگان نیز میباشند.
