ایران را در جهان با دو چیز می‌شناسند: شعر و فرش. البته که فرش بر شعر ارجحیت دارد، چرا که شعر یک هنر انفرادی است در حالی که فرش به نوعی یک کار گروهی است. هرچند بیشتر درآمد و ثروت کشور ایران از طریق صادرات نفت تأمین می‌شود، با این وجود وقتی صحبت از تولید می‌شود، فرش همچنان جایگاه نخست را به خود اختصاص می‌دهد. میلیون‌ها ایرانی به نوعی درگیر تولید فرش هستند؛ از پرورش گوسفند، نخ‌ریسی و پرداخت تا بافندگی، ترمیم، شستشو و فروش. فرش‌های دستباف معمولا بر اساس محلی که ساخته شده‌اند نامگذاری می‌شوند.
بیشتر نقوش سنتی به صورت محلی به کار می‌روند و می‌توانند در تعیین اصالت فرش به کار روند. فرش‌های دستباف در مناطق مختلفی از جهان بافته می‌شوند. البته فرش ایرانی همیشه جایگاه خاص و ویژه‌ای داشته است. امروزه برخی کشورها از جمله هند، از طرح‌های ایرانی کپی‌برداری می‌کنند؛ به همین علت تعیین اصالت فرش برای خریداران فرش دستباف دارای اهمیت زیادی است. فرش‌های بافته شده در مناطق مختلف ایران را می‌توان با توجه به رنگ، الگو، نقش و گاهی نوع گره و مواد به کار رفته در تولید آن‌ها از هم تشخیص داد. سعی کردیم در این مقاله تشخیص اصالت مهم‌ترین فرش‌های ایران را بر اساس فاکتورهای مذکور بررسی کنیم.
فرش تبریز
امروزه تولید فرش در تبریز به صورت گسترده‌ای انجام می‌شود و کیفیت آن از نمونه‌های دستباف عالی تا موارد بی‌کیفیت و ارزان بازاری در تغییر است.
یک فرش تبریزی خوب دارای پرزهای کوتاه و زبر است. الگوی آن می‌تواند به صورت یک مدالیون مرکزی باشد که توسط نقوش اسلیمی و نقش درخت بید مجنون یا درخت سرو محصور شده است. یکی دیگر از نقوش محبوب فرش تبریزی، نقش چهار فصل است که زندگی کشاورز ایرانی در چهار فصل بهار، تابستان، پاییز و زمستان را به تصویر می‌کشد. در این نقش از مناظر گوناگون طبیعت برای نشان دادن فصل مورد نظر استفاده می‌شود.
بررسی اصالت فرش‌های اردبیل
تشخیص اصالت فرش اردبیل، با توجه به الگوهای استفاده شده در بافت آن امکان‌پذیر است. فرش‌های بافته شده در اردبیل از الگوهای قفقازی مانند شیروان، قره‌باغ و گنجه الهام گرفته‌اند. فرش‌های بافته شده بر اساس الگوی گنجه، بسیار مورد توجه کلکسیون داران فرش است.
برای تشخیص الگوی قفقاز، چند مورد را باید در نظر گرفت. گره استفاده شده در این الگو متقارن است و تار و پود و پرز آن معمولاً از پشم و تار و پود به ندرت از جنس پنبه است. رنگ الگوی قفقاز نیز یکی دیگر ابزارهای ما برای تشخیص است. رنگ‌های قرمز، آبی، زرد، سبز، عاجی و قهوه‌ای در این طرح بسیار محبوب و پرکاربرد است.
فرش‌های اردبیل نازک بوده، اما اشکال هندسی زیبا، زاویه‌دار و ظریفی دارند. استفاده از طرح‌های حیوانی نیز در این فرش‌ها بسیار رایج است.
فرش اصفهان
الگوهای بافته شده در فرش اصفهان، اغلب از طرح‌های کاشی‌کاری مساجد، یا باغ‌های شهری الهام گرفته‌اند. وقتی به ترکیب الگو، مواد اولیه و طرح نگاه می‌کنیم، فرش‌های اصفهان از کیفیت بالایی برخوردارند. فرش اصفهان با ضخامت کم و تراکم گره بالا (الگوی شاه عباسی) مشخص می‌شود. برای تشخیص الگوی شاه عباسی، باید بدانید که اساس این الگو استفاده از طرح گل‌های شاه عباسی است که در تلفیق با سایر الگوها می‌تواند نقوش متنوعی ایجاد کند؛ بنابراین برای تشخیص اصالت فرش اصفهان، ساده‌ترین راه این است که دنبال طرح گل شاه عباسی باشید.
تشخیص اصالت فرش قم
فرش‌های قم به دلیل مهارت بالای بافندگان آن در کار با پشم و ابریشم معروف هستند. این فرش‌ها غالباً تراکم گره بالایی دارند و با الگوهای متنوعی بافته می‌شوند که از مناطق مختلف ایران وام گرفته شده است. گاهی جزئیات الگو را با نخ ابریشم می‌بافند و گاهی کل فرش از نخ ابریشم بافته می‌شود که به آن فرش ابریشم قم گفته می‌شود.
یکی از مواردی که می‌تواند در تعیین اصالت فرش قم مورد توجه قرار بگیرد، طرح باغ، مدالیون و نقوش گوشه‌دار است. از دیگر موارد مورد توجه، نظم بسیار دقیق این فرش‌ها است. اگر فرش‌های دیگر (مانند تهران، کرمان و…) را نگاه کنیم در پشت کار بی‌نظمی‌هایی به ویژه در تار و پود دیده می‌شود، اما در مورد فرش قم چنین چیزی وجود ندارد. از دیگر مواردی که می‌توان در تشخیص اصالت فرش قم در نظر گرفت، پرزهای کوتاه و دو پوده بودن آن است که پود نازک بیشتر در رنگ‌های آبی، خاکستری یا بژ بافته می‌شود.
فرش کاشان
فرش‌های دستباف کاشان، فرش‌هایی با تراکم گره بالا هستند. نوع گره این فرش‌ها، غالباً از نوع فارسی است. تار و پود آن از پنبه تولید شده و پشم به کار رفته در کرک‌های فرش کیفیت بسیار بالایی دارد. الگوی این فرش شامل مدالیون‌های زیبا، درخت و نقوش زاویه‌دار است. در اغلب موارد نقش گل‌های زیبا، سراسر فرش را پر می‌کند. یکی دیگر از نکاتی که در تشخیص اصالت فرش کاشان به کار می‌رود رنگ آن است. آبی، قرمز و بژ جزء پرکاربردترین رنگ‌ها در بافت این فرش است.
فرش مشهد
نگاه کردن به فرش مشهد، درست مانند نگاه کردن به تاریخ جامعه‌ای است که در آن بافته شده است. رنگ‌های قرمز، آبی و خاکی تیره، بیشترین کاربرد را در این فرش دارند. اگر در فکر خرید یک فرش مشهد هستید، می‌توانید از نقش بافته شده در الگوی آن برای تعیین اصالت فرش بهره ببرید. فرش مشهد دارای یک مدالیون مرکزی، همراه با طرح گل در گوشه‌ها و زمینه‌ی کار است. یکی دیگر از مواردی که می‌تواند اصالت فرش مشهد را تعیین کند، سبک بافت آن است. خراسانی‌ها در اغلب موارد از گره‌های فارسی استفاده می‌کنند. ویژگی گره فارسی، نامتقارن بودن آن است، به طوری که نخ در یک حلقه، در اطراف یک نخ پیچیده قرار می‌گیرد و در زیر نخ پیچیده، به صورت سست باقی می‌ماند. با کمک یک ذره‌بین ساده، می‌توان به سادگی این گره را تشخیص داد.
یکی دیگر از ویژگی‌های فرش مشهد که می‌تواند در تشخیص اصالت آن مورد توجه قرار گیرد، سنگینی وزن به دلیل خشکی و سفتی بافت، با وجود پرزهای کوتاه آن است.
اصالت فرش نائین
در ۲۰۰ کیلومتری شرق اصفهان شهر دیدنی نائین واقع شده است. فرش‌های این شهر از شهرت و محبوبیت بالایی برخوردارند. مواد اولیه نیز درست مثل مهارت بافت در بالاترین درجه‌ی کیفیت قرار دارند. تراکم گره در فرش نائین بسیار بالا است؛ اغلب بیش از یک میلیون گره در هر متر مربع. همین تراکم خیلی بالا می‌تواند به عنوان اولین فاکتور در تشخیص اصالت فرش نائین به کار رود.
مواد به کار رفته در انواع منحصر بفرد و خاص این فرش‌ها، پشم روی تارهایی از ابریشم، یا حتی تار و پود و پرز، همه از ابریشم است. الگوی متداول فرش نائین به صورت مدالیونی در وسط به همراه نقوش اسلیمی و گل است.
بسیار اتفاق می‌افتد که فرش‌هایی با کیفیت کمی پایین‌تر اما با طرح و رنگ مشابه، با عنوان فرش نائین به فروش می‌رسند. درمورد فرش نائین می‌توان از روش خاصی برای تعیین اصالت فرش استفاده کرد. در این روش به تعداد لایه (تعداد نخ‌های به کار رفته در هر تار) توجه می‌شود. تعداد کمتر لایه نشان‌دهنده‌ی ظرافت بیشتر و تعداد گره‌های بالاتر در فرش است. با شمارش تعداد نخ‌های موجود در یکی از حاشیه‌های فرش، می‌توان به تعداد لایه‌ها پی برد. اگر ۳ جفت نخ دیدید یعنی با فرش نائین رو به رو هستید.
فرش کرمان
تشخیص اصالت فرش کرمان، شاید سخت‌ترین کار در حوزه‌ی فرش باشد. تمام خریداران فرش می‌دانند که هیچ دو فرش کرمانی وجود ندارد که مثل هم باشند. تنوع طرح و نقش در فرش کرمان بی‌نظیر است.
البته باز هم می‌توان با توجه به برخی فاکتورها، اصالت فرش کرمان را تشخیص داد. به عنوان مثال رنگ زمینه‌ی آن غالباً قرمز است و طرح آن به صورت نقش یک مدالیون مرکزی با حاشیه‌ی وسیعی پر از گل است. فرش‌های کرمان قدیمی که تولیدشان به قبل از جنگ جهانی اول برمی‌گردد، دارای نقوش مختلفی از جمله درختان و حیوانات هستند.
فرش کرمان یک زمانی جزء بهترین فرش‌های ایران محسوب می‌شد، اما متأسفانه بعضی از تولیدات جدید کیفیت پایینی دارند. فرش‌های جدیدی که با نام کرمان – لاوار به فروش می‌رسند، طرح‌های منحصر بفردی دارند که می‌تواند در تشخیص اصالت آن مؤثر باشد. تمام سطح این فرش‌ها با نقوش گل‌دار، در یک زمینه از زنگ‌های روشن پر شده است.
اصالت فرش بختیار
فرش‌های بختیار گاهی با عنوان‌های بلداجی، فریدان و سامان نیز خوانده می‌شوند. این فرش‌ها از پشم بادوام بافته شده و پس از بافت، به شدت به آن ضربه می‌زنند. این کار باعث افزایش ضخامت و استحکام آن می‌شود. فرش‌های بختیاری جزء بادوام‌ترین فرش‌های پارسی محسوب می‌شوند.
مهم‌ترین نقشی که می‌توان در تعیین اصالت فرش بختیار مورد توجه قرار داد، خستی (نقش باغ) است. در نقش خستی، فرش توسط طرح گیاهان و حیوانات مختلف به مربع‌هایی تقسیم می‌شود که نمادی از باغ فارسی است. البته نقوش مدالیون و درخت زندگی نیز با الهام از فرش‌های اصفهان به کار می‌روند. لازم به ذکر است بهترین فرش‌های بختیار، با بالاترین تراکم گره را بی‌بی باف می‌نامند. اگر می‌خواهید اطلاعات بیشتری راجع به نقوش مختلف فرش ایرانی به دست آورید، مقاله‌ی انواع طرح و نقش در فرش اصیل ایرانی را به شما پیشنهاد می‌کنم.
فرش بلوچ
فرش‌های بلوچ رابطه‌ی تنگاتنگی با فرش‌های افغانستان و ترکمنستان دارند. اصالت فرش بلوچ را می‌توان از رنگ‌های بی‌روحی مثل قرمز تیره، آبی تیره، سیاه و مشکی تشخیص داد. نقوش آن شامل اشکال هندسی و درختان منحنی شکل است. این فرش‌ها اغلب به عنوان سجاده برای نماز خواندن بافته می‌شوند.
یکی از موارد مهم در تشخیص اصالت فرش بلوچ این است که گاهی ضخامت آن‌ها در دو طرف کمتر است تا از فرش در برابر سایش محافظت کند. طول فرش‌های بلوچ با نخ‌هایی از جنس موی اسب یا بز تزئین می‌شود. تار فرش‌های بلوچ قدیمی از پشم یا مخلوط پشم و موی بز ساخته می‌شد، اما تار فرش‌های امروزی از جنس پنبه است. این ویژگی‌ها به تشخیص اصالت فرش بلوچ کمک بسیاری می‌کند.
بافت این فرش‌ها مهارت بالایی می‌طلبد. فرش‌های بلوچ محکم و باریک بوده و نقش‌های زنده‌ای دارند. استفاده از این فرش‌ها به عنوان سجاده‌ی نماز بسیار متداول است. فرش‌های بلوچی که در مشهد فروخته می‌شوند با عنوان مشهد – بلوچ و آن‌هایی که در افغانستان فروخته می‌شوند با نام هرات – بلوچ شناخته می‌شوند.
فرش بیجار
بیجار نام یک شهر کوچک کردنشین در غرب ایران است. فرش‌های کرد اغلب بسیار محکم و فشرده هستند که همین امر موجب دوام بیشتر آن‌ها است. نام بیجار برای بسیاری از متخصصان فرش مترادف با مفهوم دوام است. بافندگان از شانه‌های سنگین فلزی یا چوبی برای ضربه زدن به پود و گره فرش استفاده می‌کنند به همین دلیل پرزهای آن همیشه صاف و عمود قرار می‌گیرند.
فشردگی پرزهای فرش بیجار باعث می‌شود شن و ریگ یا سایر ذرات ریز، راهی به درون فرش نیابند. گره‌های این فرش، ترکی بوده و عموماً حاوی رنگ‌های قرمز و آبی و عناصر بژ می‌باشد.
همان‌طور که گفته شد، نقش‌های فرش، به شناخت اصالت فرش کمک بسیاری می‌کنند. متداول‌ترین نقش فرش بیجار، الگوی هراتی (که به آن الگوی ماهی نیز گفته می‌شود) می‌باشد، اما نقش مدالیون و گل نیز کم و بیش در آن دیده می‌شود. دوام این فرش‌ها باعث می‌شود برای مکان‌های عمومی انتخاب مناسبی باشند.
فرش افشار
اصالت فرش افشار با تناژ رنگ قرمز تا آبی و طرح‌هایی به صورت اشکال هندسی مشخص می‌شود. متداول‌ترین الگوی این فرش‌ها دارای یک قطعه‌ی مرکزی بزرگ با یک یا چند مدالیون مربعی شکل است. در فرش‌های افشار امروزی نیز، مدالیون‌ها به طور گسترده‌ای استفاده می‌شوند.
در نزدیکی‌های شهر بابک نیز فرش‌های مشابهی تولید می‌شوند؛ البته این فرش‌ها ضخیم‌تر بوده و طرح‌هایشان جزئیات بیشتر و دقیق‌تری دارند.
سخن آخر
با توجه به مطالب گفته شده، تعیین اصالت فرش‌های ایرانی با توجه به رنگ، نقش و جنس آن‌ها امکان‌پذیر است. می‌توان با آگاهی از ویژگی‌های فرش‌های هر منطقه، به سادگی اصالت آن را تعیین و مشخص نمود.
